जगभरातच शोषित घटक आपल्यावरच्या अन्यायाविरुद्ध पेटूनउठत असल्याचाइतिहास आहे. त्यात स्त्रिया तर दुहेरी-तिहेरी शोषित घटक त्यांचाजीवघेणा संघर्ष अनेकदाआपल्यापर्यंत पोहोचतहीनाही. अशाच जगभरातल्या संघर्षशील, अफलातून कार्यकर्त्याचावृषाली या सदरातून मागोवा घेणार आहे.या वेळी भेटीला येत आहे सैनिक, स्वयंपाकी, नर्स, गुप्तहेर, भुयारी रेल्वेची कंडक्टर अशा बहुविध भूमिका बजावत गुलामांच्या हक्कांसाठी जीवाची बाजी लावत लढणारी हॅरिएट टबमन!

भारतात दलित चळवळ आकारास येत होती. क्रांतिकारी पावले उचलली जात होती. याच सुमारास अमेरिकेतही गुलामगिरी विरोधातील लढाई अव्याहतचालू होती. या संघर्षातील अग्रगण्य नाव म्हणजे हॅरिएट टबमन किंवा अरामिंटा रॉस होय. सतराव्या शतकात अमेरिकेत शेतात व घरी दिवस रात्र कामाला लोक लागत, कृष्णवर्णीय लोकांना गुलाम म्हणून विकण्याचे व विकत घेण्याची पद्धत रुढ झाली होती, सतराव्याशतकात गुलाम दहा डॉलर्सला विकत घेतले जायचे, एकोणिसाव्याशतकात ही किंमत पंधराशे डॉलर्सपर्यंत गेली. १८०७मध्ये अंडरग्राउंड रेल रोड आंदोलनाची फलश्रुती म्हणून स्लेव्ह ट्रेड कायदा झाला; आणि तरी आजही अमेरिकेत कृष्णवर्गीय विशेषतः महिलांना दुय्यम व दुजाभावाची वागणूक मिळते आहे. अनेक मूलभूत अधिकारापासून त्या वंचित आहेत, हॅरिएट टबमनने कृष्णवर्णीयांनागुलामगिरीतून मुक्त करण्यासाठी आयुष्य वेचले. १८२२ मध्ये डॉचेस्टर काऊंटी मेरीलँड अमेरिका येथे तिचा जन्म झाला. आई-वडील गुलाम होते. त्यामुळे ही गुलामी तिच्याकडे जन्मतःच आली. अठराव्या शतकाच्या सुरुवातीला मेरीलॅंड हे अमेरिकेतील अतिशय सुंदर ठिकाण होते. तिचे आई-वडील एका शेतकऱ्याच्या शेतात गुलाम म्हणून काम करत. तिला दहा भावंडे होती. शेतात एका छोट्याशा झोपड्यात हे सर्व राहत असत. वयाच्या पाचव्या वर्षीपासून तिला गुलाम म्हणून मालकाच्या घरी काम करावे लागत असे, कामात चूक झाली तर तिला अमानुष शिक्षा होत असे. ती सात वर्षाची असताना ब्रेडस यांच्या कुटुंबातील लहान बाळाला सांभाळायचे काम दिले होते, बाळाची झोप व दूध पिण्याची वेळ सोडली तर बाळ पूर्णपणे हॅरिएटच्या मांडीवर असे, यात कसूर झाली तर तिला प्रचंड मार बसत असे. एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी मालकाचे निरोप पोहोचविण्यासाठी अनेक वेळा तिला पायी चालत जावे लागे‌. दहा किलोमीटर किंवा त्याहून अधिकही पायपीट असे. बालपणीच्या या अनन्वित छळाचा असंतोष तिच्या मनात धुमसत होता, ज्याचे प्रखर बंडात रूपांतर झाले. अमेरिकेच्या इतिहासात गुलामगिरीविरुद्ध लढणारी एक बंडखोर म्हणून तिची ख्याती आहे. वयाच्या एकोणिसाव्या वर्षी तिने गुलामगिरीविरुद्ध बंड केले. गुलामगिरीतून मुक्त होण्यासाठी ती अमेरिकेच्या उत्तरेस किंवा दक्षिणेस पळून जात असे. इतर गुलामानांही मुक्त करण्याचा तिने धडाकाच लावला. १७ सप्टेंबर १८४९ रोजी भावाला घेऊन गुलामी झुगारून ते पळून गेले, पण दोघेही पकडले गेले. परत गुलामगिरीत ढकलले गेले, पण पळून गेले म्हणून त्यांचा खूप छळ झाला. काही दिवसांनी ती एकटीच पळून गेली. अंडरग्राउंड रेल रोड या संस्थेला जाऊन मिळाली‌; ती संस्था गुलामगिरीविरुद्ध लपून छपून काम करत होती‌. स्वतःला गुलामगिरीतून मुक्त केल्यानंतर इतरांनाही मुक्त करण्याचे जोखमीचे काम तिने सुरू केले. या संघर्षात तिने हजारो गुलामांची मुक्तता केली. अनेक वेळा पकडलीही गेली, एक गुलाम पळून जात असताना एका दुकानाच्या दारातती उभी होती. मालकाने गुलामाला मारण्यासाठी एक लोखंडी वजनदार वस्तू त्याच्या दिशेने भिरकावली, ती लोखंडी वस्तू हॅरिएटला लागली ती बेशुद्ध पडली. नंतर चार महिने ती मृत्यूशी झुंज देत होती. बिनकामाच्या तिला मालकाने विकायला काढले, पण तिची अशी अवस्था बघून कोणीही विकत घेत नसत. या दुखण्यातूनही ती बरी झाली, यावेळी तिला पळून जायला एका गोऱ्या महिलेने मदत केली. रात्रीच्या अंधारात या महिलेचे सामान घेऊन जाणाऱ्या गाडीत लपून ती पेनसिल्व्हानियाला आली. हॅरिएटच्या गुलाम मुक्तीच्या मोहिमेमुळे मालक जेरीस येत असत. ती हे सर्व काम भूमिगत राहून करत असे. तिच्या अटकेसाठी मालकांनी चाळीस हजार डॉलरचे बक्षीस लावले होते. अमेरिकेच्या दक्षिण भागात जमिनीखाली रेल्वे मार्ग बनवला होता त्याचा उपयोग ती लपून बसून पळून जाण्यासाठी करत असे. अमेरिकेत यादवी युद्ध सुरू झाले तेव्हा ती एक सैनिक म्हणून लष्करात दाखल झाली. पण तिथे तिने अनेक भूमिकांत स्वतःला सिद्ध केले. तिने स्वयंपाकी, स्काऊट, नर्स, गुप्तहेर अशी अनेक कामे केली. शत्रूहल्ल्यात आघाडीवर राहून सैन्याच्या तुकडीचे स्वयंस्फूर्तीने नेतृत्वही केले. असे महत्त्वपूर्ण योगदान दिलेल्या तिला सैन्यदलाकडून जवळजवळ ३० वर्ष पेन्शन मिळत होती. तिच्या मृत्यूनंतर तिला लष्करी इतमामाने मानवंदना मिळाली होती. १८४४ ला गुलामगिरीतून मुक्त झालेल्या जॉन टबमनशी तिने विवाह केला, पण काही काळाने दोघे विभक्त झाले. १८५० साली भुयारी रेल्वेची कंडक्टर म्हणून तिने काम केले. गुलामांच्या हक्कासाठी आवाज उठवणारी हॅरिएट अनेक धाडसी कार्यक्रमाचे आयोजन करत असे. ती जितकी स्वाभिमानी होती तितकीच फटकळही होती. गुलामांना धार्मिक कार्यक्रमात सहभाग घेणे, शिक्षण घेणे याला मनाई होती. ती स्वतः लिहायला वाचायला शिकली आणि गुलामांनाही तिने साक्षर केले, सर्व बंधने झुगारून ती धार्मिक कार्यक्रमाचे आयोजन करायची. बायबल व ब्लॅक मोजेसची कथा वाचायला लोकांना आवडायचे. उर्वरित आयुष्यात तिने अनेक विधायक सामाजिक गोष्टी केल्या. हॅरिएट टबमन होम स्थापन केले, तिने शाळा उभारणी केली, त्यासाठी आवश्यक निधी गोळा केला. गुलामगिरीतून मुक्त झालेले पण आजारी, गरीब, मदतीची गरज असलेल्या अनेकांना तिच्या होममध्ये आ‌श्रय दिला. महिलांना मताचा अधिकार मिळवून देण्यासाठी तिने आंदोलन केले. महिलांच्या हक्कासाठी अनेक वेळा संघर्ष केला, जीवनाच्या शेवटच्या टप्प्यावर तिने वृद्धाश्रम सुरू केला. हॅरिएटच्या जीवन चरित्रावर डेडीस या लेखकाने कादंबरी लिहिली आहे, त्याची नंतर लघुमालिकाही करण्यात आली. साराह ब्रॅडफोर्डयांनी तिचे चरित्र लिहिले आहे. शेवटचा काळ ती न्यूयॉर्कमधील ऑर्बन भागात राहत होती. अनेक विधायक कामात शेवटपर्यंत व्यस्त होती. दहा मार्च १९१३रोजी वयाच्या ९३ व्या वर्षी टबमन होममध्ये तिचे निधन झाले. गुलामगिरीविरुद्धच्या लढाईत तिने अख्खे आयुष्य वेचले ज्यामुळे अमेरिकेने आज कृष्णवर्णीयांना सन्मान, समानता व स्वतंत्र आयुष्य जगण्यासाठी काही प्रमाणात संधी उपलब्ध करून दिल्या आहेत.

वृषाली मगदूम, नवी मुंबई 

vamagdum@gmail.com