स्त्रियांच्या मासिकांच्या साच्याला मोडणारं पण भांडवली संसाधनं पाठीशी असणारं चकचकीत मासिक म्हणून मिस (Ms.) मासिकाचा ५० वर्षांपूर्वी जन्म झाला. मात्र जाहिरात देणाऱ्या कंपन्यांचं कौतुक करणारे लेख न छापणं, मुखपृष्ठावर सौंदर्य तारकांची छायाचित्र न वापरणं आणि विशिष्ट वंशासाठी (गोऱ्या मध्यमवर्ग) मासिक न छापणं आदी प्रकारांनं प्रस्थापित व्यवस्थेला धक्के दिल्यामुळे पुढे या मासिकाची वाटचाल कशी खडतर आणि खाचखळग्याची होती, याचा घेतलेला हा रोचक लेखाजोखा. सध्या अमेरिकेत शिष्यवृत्तीवर असल्यामुळे स्त्री अभ्यास केंद्रातल्या सहाय्यक प्राध्यापक लेखिकेनं या मासिकाचा सुवर्ण महोत्सवी सोहळा अनुभवला आहे. या मासिकाने आपल्या वाचकांशी निर्माण केलेलं नातं इतकं जिव्हाळ्याचं होतं की अनेक पिढ्यांच्या अमेरिकन स्त्रियांसाठी हे मासिक म्हणजे मैत्रीण/सखी/साथी ठरलं. घरगुती हिंसाचार, कामाच्या ठिकाणी होणारं लैंगिक शोषण, गर्भपाताचा हक्क सर्व स्त्रियांना मिळावा इ.इ. महत्त्वाचे मुद्दे उठवणारं हे मासिक विविध अंगी स्त्रीवादी आवाज पुढे आणण्याचं व्यासपीठ म्हणून ५० वर्ष चालू राहीलं तरी लोकप्रिय संस्कृतीमध्ये हस्तक्षेप करण्यात मासिक किती यशस्वी झालं हा लेखिकेनं उपस्थित केलेला महत्त्वाचा प्रश्न स्त्री चळवळीला अंतर्मुख करायला लावणारा आहे, नाही का?

१९७१ साली ग्लोरिया स्टायनेम आणि इतर काही स्त्रीवादी कार्यकर्त्यांनी मिळून इतिहास घडवला. त्यांनी स्त्रियांनी, स्त्रियांसाठी चालवलेले 'मिस' (Ms.) नावाचे मासिक सुरू केले. ह्या घटनेला ५० वर्षे पूर्ण होऊन गेली. ह्या निमित्त अमेरिकेत अनेक ठिकाणी सोहळे-समारंभ झाले. मिस मासिकाच्या अंकांच्या संग्रहणाचे प्रयत्न झाले. काही ठिकाणी ह्या ऐतिहासिक दस्तऐवजांची प्रदर्शने मांडली गेली. मासिकातील निवडक लेखांचा संच संपादित करून कॉफी टेबल पुस्तक म्हणून प्रकाशित केला गेला. एखाद्या स्त्रीवादी मासिकाने अशा प्रकारे ५० वर्षे पूर्ण करणे, हा ऐतिहासिक क्षण मानावा लागेल. त्या निमित्ताने मिस मासिकाची ओळख  करून देणारा आणि त्याच्या ५० वर्षांच्या कारकिर्दीचा धांडोळा घेणारा हा लेख.  

प्रचंड लोकप्रिय असलेल्या न्यू यॉर्क मासिकामध्ये पुरवणी म्हणून मिस मासिकाचा पहिला अंक छापण्यात आला. ह्या अंकाच्या मुखपृष्ठावर कालीदेवी सदृश अनेक हात असलेली निळ्या रंगाची स्त्री होती, जिच्या विविध हातात आधुनिक स्त्रीच्या आयुष्याच्या विविध अंगांना दर्शविणारी चिन्हे होती : स्वयंपाकाच्या चमच्यापासून गाडी चालवण्याचा चाकापर्यंत. मासिकाच्या संपादक ग्लोरिया स्टायनेम ह्या त्या काळात भारतात राहून आल्या होत्या आणि तिथून त्यांनी ही प्रेरणा घेतली. मिरियम वोस्क नावाच्या कलाकारानी हे चित्र काढले. अनेक कामे एकाच वेळी करणाऱ्या ह्या स्त्रीच्या डोळ्यात अश्रू होता, आणि गर्भात बाळ. गृहिणींच्या शोषणाला वाचा फोडणारा लेख हा ह्या पहिल्या अंकाच्या केंद्रस्थानी होता. पहिल्या अंकात जॉनी टीलमान यांचा ‘वेलफेर इज अ वूमन्स इश्यू’ म्हणजेच 'कल्याणकारी सुविधा हा स्त्रियांचा मुद्दा आहे', अशा नावाचा लेख होता. ज्या काळात सर्व स्त्रीवादी स्त्रिया ह्या लेस्बिअन असतात, असा गैरसमज बळकट होता, आणि म्हणून मिस मासिकाने लेस्बिअन स्त्रियांबद्दल लेख छापू नये, असा त्यांना सल्ला देण्यात आला होता, त्या काळात त्यांनी अगदी पहिल्याच अंकात ‘कॅन विमेन लव विमेन’ म्हणजे स्त्रिया स्त्रियांवर प्रेम करू शकतात का, नावाचा लेख छापला होता. थोडक्यात, पहिल्या अंकातील ह्या लेखांवर नजर फिरवली तरी मिस मासिकाचे वेगळेपण लक्षात येते.

कुटुंब, घर, मुले या विषयांवर केंद्रित नसलेल्या स्त्रियांसाठीच्या मासिकाला कसा प्रतिसाद मिळेल ह्या बाबतीत सर्वांनाच शंका होती. मात्र, पहिला अंक हातोहात विकला गेला. ग्लोरिया स्टायनेम त्यांच्या आठवणींमध्ये सांगतात की, मिस मासिकाकडे हजारोंनी पत्रें येऊ लागली. ज्यात स्त्रिया आपले मन मोकळे करीत होत्या. बहुतेक पत्रांचा सूर होता – “मला कळले की, मी एकटी नाहीये!” मिसची भूमिका तीच होती- स्त्रिया खरोखरीच वाचू शकतील असे मासिक, ज्यात वेगवेगळ्या सामाजिक पार्श्वभूमीच्या स्त्रियांना आपले आयुष्य सुधारण्यासाठी माहिती आणि मदत मिळेल, त्यांना जाणवत असणारा राग, निराशा, विफलता इतर अनेक स्त्रियांनासुद्धा जाणवत आहे, त्या एकट्या नाहीत याची जाणीव त्यांना करून देईल- असे नवे मासिक! तसेच, हे मासिक हे नव्या, मुक्त स्त्रीसाठी 'हाऊ  टू' म्हणजेच जीवन कसे जगायचे, ह्याचा वस्तुपाठ घालणारे ठरेल, असे मांडले गेले.

बेटी फ्रिडन यांनी १९६३ साली प्रकाशित झालेल्या त्यांच्या ‘फेमिनीन मिस्टिक’ या पुस्तकात प्रमुखप्रवाही मासिके ही साचेबद्ध, संकुचित आणि रिक्त अशा स्त्रीत्वाचा धडा घालून देतात, हे जोरकसपणे मांडले होते. १९६०चे दशक संपत येईपर्यंत अनेक स्त्रीवादी कार्यकर्त्यांनी केवळ स्त्री-पत्रकारांशीच बोलू अशी भूमिका घेतली होती. त्यामुळे प्रमुखप्रवाही वृत्तपत्र आणि मासिकांच्या संपादकांनीसुद्धा काही प्रमाणात स्त्री पत्रकारांना काम द्यायला सुरुवात केली होती. दुसरीकडे, अनेक स्त्रीवादी गटांनी आणि संघटनांनी प्रमुखप्रवाही प्रसारमाध्यमांपासून पूर्णपणे फारकत घेण्याचा निर्णय घेतला. आम्हाला अशा पुरुषसत्ताक माध्यमांची गरज नाही, अशी भूमिका त्यांनी मांडली. त्यामुळे १९७०चे दशक सुरू होताना, अमेरिकेमध्ये अनेक छोटी-मोठी स्त्रीवादी नियतकालिके, मासिके, भित्तीपत्रके काढली जात होती. स्त्रियांच्या मालकीची, स्त्रियांनी चालवलेली, चिकित्सक पत्रकारिता आणि विश्लेषण करणारी, तुटपुंजी संसाधने आणि मर्यादित वाचकसंख्या असणारी, असे त्यांचे स्वरूप होते. मात्र प्रमुखप्रवाही प्रसारमाध्यमांना असे सोडून चालणार नाही, त्यांच्यावर स्त्रीवादी विचार सामील करून घेण्यासाठी दबाव आणला पाहिजे, असाही एक विचार प्रवाह पुढे असलेला दिसतो. ह्यात फक्त मासिकांचा आशयच नाही, तर त्यांचे संघटन आणि कामगार धोरणे यांच्यामध्येसुद्धा बदल घडवून आणण्याचे प्रयत्न झाले. उदाहरणादाखल १९७० साली कार्यकर्त्यांनी लेडीज होम जर्नल ह्या मासिकाच्या कार्यालयामध्ये ठिय्या आंदोलन केले. बालसंगोपन सुविधा, सर्व स्त्रिया कर्मचारी, वेतनवाढ आणि चळवळीसाठी उपयुक्त मजकुराचा मासिकात समावेश, ह्या आंदोलनाच्या प्रमुख मागण्या होत्या. याचा परिणाम म्हणून पुढच्या अंकात या मासिकाने ८ पानी पुरवणी जोडली, ज्यात घरकाम, मातृत्वाचे राजकारण, कामाच्या ठिकाणी होणारा भेदभाव इत्यादी विषयांची चर्चा केली गेली. अर्थातच, ही काही लांबच्या पल्ल्याची सफलता नव्हती; मात्र, चळवळीचा प्रसारमाध्यमांवर काय परिणाम असू शकतो, ह्याची झलक होती. ह्या सगळ्या पार्श्वभूमीवर, स्त्रियांच्या मासिकांच्या साच्याला मोडणारे, पण भांडवली संसाधने पाठीशी असणारे चकचकीत मासिक म्हणून 'मिस'चा जन्म झाला.  

५० वर्षांपूर्वी अशा प्रकारचे मासिक चालवण्यामध्ये सर्वात मोठी समस्या ही आर्थिक होती. अमेरिकेत त्या काळात प्रसिद्ध होत असलेली स्त्रियांची मासिके ही त्यांना जाहिराती देणाऱ्या कंपन्यांचे कौतुक करणारे लेखन करणे, मुखपृष्ठावर सौंदर्यतारकांचे छायाचित्र वापरणे, आणि विशिष्ट वंशासाठी (अर्थात गोऱ्या, मध्यवर्गीय) मासिक छापणे अशा पद्धतींचा अवलंब करीत होती. मिस मासिकाने ह्या सगळ्याला छेद देण्याचा प्रयत्न केला. अर्थात, त्यामुळे मासिकाचे भवितव्य अनेकदा धोक्यात आले, आणि शेवटी टिकून राहण्यासाठी मासिकाने जाहिरात-विरहित, केवळ सदस्यता आणि वर्गणी आधारित रूप स्वीकारले. ऐंशीच्या दशकात विविध व्यावसायिक प्रकाशकांनी मासिक विकत घेतले, परंतु मासिक संपादकांच्या आणि प्रकाशकांच्या दृष्टिकोनातील विसंगतीमुळे हे संबंध फार काळ टिकले नाहीत. आत्ताच्या टप्प्याला स्वतःला स्त्रीवादी चळवळीचा भाग मानणाऱ्या फेमिनिस्ट मेजोरीटी ट्रस्टच्या नियंत्रणात मासिक चालवले जाते आहे. हा ट्रस्ट बिना-नफा तत्त्वावर चालवला जातो. मासिक यामुळे टिकून राहिले असले तरी, त्याचे स्वरूप पूर्णपणे बदलले आहे. नफा तत्त्वावर चालत असताना, मासिकामध्ये लिहिण्यासाठी, पत्रकारिता करण्यासाठी लोकांना वेतन दिले जात होते. आता मात्र लेख छापला जाणे, हाच तुमचा मोबदला अशा प्रकारे मासिक चालते. विविध आवाजांना जागा देणारी मात्र संसाधनांच्या बाबतीत पूर्णतः रिकामी असणारी एक नवीन प्रकारची पत्रकारिता यातून पुढे आली. एकीकडे हे विविधांगी स्त्रीवादी आवाज पुढे आणण्याचे व्यासपीठ चालू राहिले, हे महत्त्वाचे असले तरी लोकप्रिय संस्कृतीमध्ये हस्तक्षेप करण्यात मासिक किती यशस्वी झाले, हा प्रश्न उरतोच.

पुढे जाऊन महत्त्वाचे स्त्रीवादी मुद्दे बनलेल्या आणि ज्या संदर्भात नवीन कायदे आणि धोरणे घडवली गेली अशा अनेक मुद्द्यांना पहिल्यांदा वाचा फोडण्याचे काम या मासिकाने केले, असे म्हणता येईल. १९७२मध्ये मासिकात ‘वी हॅव अबोर्शनस’ (आम्ही गर्भपात केले आहेत) या नावाचा लेख छापला गेला. ज्यात पन्नासहून अधिक नावाजलेल्या स्त्रियांनी आम्ही गर्भपात केला आहे, अशा आशयाच्या सार्वजनिक जाहिरनाम्यावर स्वाक्षऱ्या केल्या. आणि गर्भपाताचा हक्क सर्व स्त्रियांना मिळाला पाहिजे, अशी मागणीही त्या लेखात केली गेली. अमेरिकेच्या सर्वोच्च न्यायालयाने १९७३ साली गर्भपाताला कायदेशीर मान्यता दिली. गर्भपात बेकायदेशीर असताना आलेला हा लेख, गर्भपाताच्या हक्कासाठी उभारल्या गेलेल्या लढ्यात महत्त्वपूर्ण ठरला. घरगुती हिंसाचार, कामाच्या ठिकाणी होणारे लैंगिक शोषण अशा मुद्द्यांना वाचा फोडण्याचे काम मिस मासिकाने केले, असे मानले जाते. मासिकाने आपल्या ५० वर्षांच्या अस्तित्वात काही प्रमुख मुद्द्यांना केंद्रस्थानी ठेवले आहे : विविधांगी स्त्रियांचा एकमेकींशी 'भगिनी' म्हणून असलेला संबंध, व्यक्तीच्या परिवर्तनाची केंद्रितता आणि स्त्रीवाद ही मानवीकरणाची शक्ती आहे, ह्यावर दृढविश्वास. 'व्यक्ती आणि समष्टी'मधील अंतर्द्वंद हे मासिकाच्या गाभ्याशी राहिले असले, तरी मासिकात विविध दृष्टिकोन आणि परिप्रेक्ष्य यांना जागा देण्याचा प्रयत्न दिसतो. अर्थात, ही मासिकाची जमेची बाजू आणि दोष दोन्ही राहिला आहे. विविधांगी मतांना आणि मतांतरांना जागा मिळाली असली, तरी त्यांचा गोंगाटही अनेकदा बघायला मिळतो. सर्वात महत्त्वाची गोष्ट ही आहे की, मासिकाने आपल्या वाचकांशी निर्माण केलेले नाते हे खूप वेगळे होते. वाचक हे मासिकाची चिकित्सा करणारे, प्रश्न विचारणारे, सक्रिय समूह होते. त्यांच्या राजकीय आणि सामाजिक जाणिवांना विकसित करणे, त्यांना मासिकाच्या सामग्री उत्पादनाच्या प्रक्रियेत सामील करून घेणे यासाठी जाणीवपूर्वक प्रयत्न मासिकाने केलेले दिसतात. त्यामुळे अनेक पिढ्यांच्या अमेरिकन स्त्रियांसाठी मिस मासिक हे एक मैत्रीण/ सखी/ साथी सारखे ठरले आहे, असे वाचकांनी मासिकाला लिहिलेल्या पत्रांवरून दिसते.

मिस मासिक चालवणे ही नेहमीच अवघड शर्यत राहिली आहे. संख्येने अतिशय मर्यादित असणाऱ्या व्यावसायिक जाहिरातदारांकडून मासिकासाठी जाहिराती मिळवणे, ते करत असताना संपादकीय स्वायत्तता अबाधित ठेवणे. मुखपृष्ठावर व्यक्तिकेंद्री, पैसेवाला स्त्रीवाद प्रसारित करत, आतल्या पानांवर मात्र भिन्नत्व आणि विविधांगी स्त्रीवाद मांडण्यास जागा देणे; वाचकांच्या पसंतीस उतरेल असा मजकूर निर्माण करणे; पण त्याच वेळी त्यांच्या चिकित्सक आवाजांना अवकाश उपलब्ध करून देणे; अशा अनेक तडजोडी करत मासिकाला आपला मार्ग काढावा लागला. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे अमेरिकन भांडवलशाहीच्या संदर्भात एक व्यावसायिक मासिक म्हणून, स्त्रियांना ग्राहक म्हणून आवाहन करणाऱ्या आशयासोबत नागरिक आणि व्यक्ती म्हणून त्यांच्याशी बोलणाऱ्या मजकुरामध्ये समतोल कसा साधायचा हा प्रश्न केंद्रस्थानी राहिला. आत्ताच्या टप्प्याला जेव्हा मासिक जाहिरात विरहित काम करते, तेव्हा हे प्रश्न कमी जटील आहेत. त्याची दुसरी बाजू मात्र अशी आहे की, इतर मोठ्या, व्यावसायिक मासिकांशी ते आता स्पर्धा करू शकत नाही. अर्थात, नवीन समाजमाध्यमे आणि इंटरनेटच्या काळात छापील मासिकांचे काही प्रयोजन उरले आहे का, हा प्रश्न सर्वच माध्यमांसमोर आहे. तरीही, अशा प्रकारे स्वतःला उघडपणे स्त्रीवादी म्हणवणाऱ्या मासिकाने ५० वर्षांचा टप्पा गाठणे, ही घटना लक्षणीय नक्कीच आहे.

स्नेहा गोळे

gole.sneha@gmail.com

(लेखिका ह्या सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठात स्त्री-लिंगभाव अभ्यास विभागात साहाय्यक प्राध्यापक म्हणून कार्यरत आहेत.)