लिंगभाव आणि स्त्रीवादी परिप्रेक्ष्य हे प्रमुख प्रवाही मानसशास्त्राला कशी टक्कर देऊ लागले ?प्रश्न विचारू लागले आणि स्त्री चळवळीच्या रेट्यातून आलेले स्त्रीवरची हिंसा, शोषण, खाजगी आणि सार्वजनिक अवकाशातला स्त्री पुरुष भेदभाव व त्याचे मनोसामाजिक परिणाम असे अनेक प्रश्न ऐरणीवर कसे आले ते सोडवण्यासाठी काय प्रयत्न झाले याचा सखोल ऊहापोह करणारी ही लेखमाला स्त्री चळवळीतल्या कार्यकर्तीच्या संपन्न अनुभव आणि अभ्यासातून साकार झाली आहे. आपल्या जगण्याशी या लेखांचं नातं काय आहे हे उलगडून बघण्याचा प्रयत्न करु या.

पाश्चिमात्य जगातील स्थित्यंतरे : संस्थात्मक :

१९७३ मध्ये अमेरिकन सायकॉलॉजिकल असोसिएशनने सोसायटी फॉर वुमन इन सायकॉलॉजी याची स्थापना केली होती व एका अर्थाने स्त्री मानसशास्त्रज्ञ तसंच स्त्रियांवरील आणि स्त्री प्रश्नावरील काम याची छोटी का होईना एक सुरुवात केली होती.

स्त्री अभ्यासाच्या अंगाने विचार केला तर, यामध्ये केवळ include women एवढेच प्रयोजन होते. याच्या आधीच्या जवळजवळ शंभर वर्षांच्या कालखंडात मानसशास्त्रातील अभ्यास, प्रशिक्षण, संशोधन आणि मानसोपचार व इतर व्यवहार हा डॉक्टर सिग्मंड फ्राईड आणि मनोविश्लेषणाच्या प्रभावाखाली होता. जिथे फ्रॉईडने Biology or Anatomy is destiny असा उद्गार केलेला होता! या विचारामध्ये स्त्रियांचे स्थान आणि स्त्रियांचा समाजामधील अवकाश संकुचित करण्याचे बळ होते! प्रमुख प्रवाही मानसशास्त्रातील इतर संशोधक व सिद्धांत करणारे मानसशास्त्रज्ञही कमी अधिक प्रमाणात पुरुषप्रधानतेलाच अधोरेखित करणारे होते.

१८९२ मध्ये स्थापन झालेल्या अमेरिकन सायकॉलॉजिकल असोसिएशनने जेव्हा, पहिल्यांदा संस्थात्मक रचनेत 'सायकॉलॉजी ऑफ विमेन' (Psychology of Women, Division 35, American Psychological Association) हे पॅनल तयार केले तेव्हा हे पाऊल म्हणजे स्त्री चळवळीचे यश म्हणावे लागेल! हा स्त्रियांनी स्वतःकरता एक अवकाश मागत चंचूप्रवेश करण्याचा पहिला टप्पा म्हणता येईल. कारण तोपर्यंतचे मानसशास्त्र हे ज्ञानशाखा म्हणून प्रमुख प्रवाही तसंच पुरुषप्रधान होते, जिथे स्त्रियांना मज्जाव होता, मानसशास्त्रज्ञ स्त्रिया आणि स्त्रियांचे प्रश्न हे सर्व दुर्लक्षित राहिलेले होते. असे असताना, मागे वळून पाहताना सायकॉलॉजी ऑफ विमेनमधील काम आधुनिक संदर्भ जोडले तर संकुचित वाटते पण तो एक पाश्चिमात्य स्त्री चळवळीच्या रेट्यामुळे झालेला मूर्त परिणाम होता व एक सुरुवात होती. लगेचच्या काळात मात्र खऱ्या अर्थाने स्त्रीवादी मानसशास्त्र हे पाश्चिमात्य देशात हळूहळू फोफावले. Psychology of Women Quarterly, Feminist Psychology, APA अशी दोन संशोधन नियतकालिकं निघू लागली. अनेक महत्त्वाची पुस्तकं याच काळात प्रकाशित झाली: Feminine Psychology - Karen Horney, Towards a New Psychology of Women - Jean Baker Miller, In a Different Voice - Carol Gilligan, Women and Madness - Phyllis Chesler, इत्यादी.

यामुळे लिंगभाव हा कोटीक्रम आणि स्त्रीवादी परिप्रेक्ष हे प्रमुख प्रवाही मानसशास्त्राला टक्कर देऊ लागले, प्रश्न विचारू लागले व चळवळीच्या रेट्यातून आलेले अनेक प्रश्न ऐरणीवर आले. उदाहरणार्थ हिंसा, शोषण खाजगी व सार्वजनिक अवकाशातील स्त्री पुरुष भेदभाव व त्यांचे मनोसामाजिक परिणाम, इत्यादी

प्रश्नांच्याभोवती काम: स्त्रियांविरुद्धची हिंसा हा प्रश्न ऐरणीवर आलेला होता आणि पाश्चिमात्य स्त्री चळवळीने त्याचा प्रतिबंध करण्याकरता अनेक पावलं उचलायला सुरुवात केली होती. त्याचेही प्रतिबिंब याच काळात, स्त्रीवादी मानसशास्त्रात निश्चित दिसते. स्त्रियांवरील हिंसा आणि लिंगभावावर आधारित हिंसा यावर हस्तक्षेप (Interventions) संशोधन आणि धोरणात्मक काम स्त्रीवादी मानसशास्त्रात सुरू झाले.

कृष्णवर्णीय स्त्रियांची चळवळ पण आपले प्रश्न मांडत होती. समलिंगी व्यक्ती त्यांच्या हक्कांकरता लढत होत्या. या दोन्हीचा परिणाम म्हणून युरोप व अमेरिकेत स्त्रीवादी मानसशास्त्रामध्ये Black Psychology तसंच Queer Psychology यांचा अंतर्भाव झालेला दिसतो. संशोधन आणि स्त्रीवादी मानसोपचार पद्धती तसेच जमिनीवरील काम या सर्व प्रवाहांचा समावेश करताना दिसते.

सैद्धांतिक पातळीवर लिंग किंवा लैंगिकता (Sex) विरुद्ध लिंगभाव (Gender) या संकल्पनांवरील काम: या दोन्ही गोष्टींचा संकल्पनात्मक आणि सैद्धांतिक विचार याच काळात पाश्चिमात्य जगात खूप मूलभूत स्वरूपात व्हायला लागला. त्यावर बरेच संशोधन व मूलभूत मांडणीचे काम या काळात झाले. स्त्री चळवळ, स्त्री अभ्यास, स्त्रीवाद आणि त्याचा स्त्रीवादी मानसशास्त्रावरील परिणाम तसंच या सर्वांचा परिपाक यामध्ये दिसून येतो. स्त्रीवादी मानसशास्त्र, तसंच स्त्रीवादी समाजशास्त्र, स्त्रीवादी अर्थशास्त्र अशा इतर सामाजिक शास्त्रांचासुद्धा यामध्ये मोठा वाटा आहे. त्याचा मतितार्थ असा होता की लिंग किंवा लैंगिकता हे जैविक असून लिंगभाव हा समाजरचित असतो.

त्यावरच्या अनेक milestone मांडण्यांपैकी काही म्हणजे:

Simone de Beauvoir - Second Sex - 'One is not born a woman, but rather becomes a woman,' Rhoda Unger - Sex role stereotypes, Representations: Social Construction of gender, Sandra Bem: Gender Schema theory and Androgyny, Macoby and Jacklin: The Psychology of Sex/Gender differences.

ॲन ओकले ही स्त्रीवादी समाजशास्त्रज्ञ 'house wifization' I am just a housewife) गृहिणींच्या स्वप्रतिमेवरील हे संशोधन त्याच काळात करत होती. त्याचा परामर्श अनेक स्त्रीवादी मानसशास्त्रज्ञांनी घेतला व गृहिणींचे श्रम व त्याचा त्यांच्या मानसिक आरोग्यावरील परिणाम, गृहिणींची स्वप्रतिमा, गृहिणींचे घरातील, समाजातील स्थान या विषयांवर स्त्रीवादी समाजशास्त्र तसंच स्त्रीवादी मानसशास्त्रात काम झालेले दिसून येते. असे आदानप्रदान तेव्हा पाश्चिमात्य स्त्रीवादी संशोधक करत होते.

राष्ट्रीय संस्थांमध्ये स्त्री प्रश्नांचा समावेश : American Psychological Association, Association of Psychological Sciences, British Psychological Society, Canadian Psychological Association इत्यादी या आंतरराष्ट्रीय संस्था त्यांच्या प्रशिक्षण, संशोधन, राष्ट्रीय परिषदा आणि इतर सर्व कामांमध्ये स्त्री मानसशास्त्रज्ञांना स्थान, स्त्रीप्रश्न आणि काही प्रमाणात स्त्रीवादी विचार यांचा अंतर्भाव याच काळात करायला लागल्या.

फ्रॉइडच्या मनोविश्लेषण (Psychoanalysis )सिद्धांताची चिकित्सा व त्यावरील का : फ्राईडच्या कामाला याच काळामध्ये अनेक स्त्रीवादी अभ्यासक तसंच स्त्रीवादी मनोविश्लेषक (Psychoanalytical feminism) महिलांनी प्रश्न विचारले, त्याची चिकित्सा केली व स्वतःची स्वतंत्र मांडणी केली. उदाहरणार्थ Elaine Showalter, Adrienne Rich, Nancy Chodorow- The reproduction of mothering, Dorothy Dinnerstein - The Mermaid and the Minotaur, Luce Irigary, Julia Kristeva, Jacques Lacan etc. या टीकेतील महत्त्वाचे काही मुद्दे असे होते: फ्राईडने त्याच्या सिद्धांकनामध्ये विविध सांस्कृतिक स्त्रोतांचा, लिंगभावातील फरकांचा विचार केलेला नव्हता. तसंच त्याच्या सिद्धांकणाचे मूळ हे उपचार घेणाऱ्या व्यक्तींची पथोलॉजी हे असल्यामुळे त्याचे माहितीचे संकलन खूपच त्रोटक होते. त्याचे बरेचसे सिद्धांकन व संकल्पना या स्त्रीविरोधी होत्या व त्यामध्ये त्याची स्वतःची वैचारिक भूमिका स्त्री-विरोधी (misogynist) आणि स्त्रियांना दुय्यम मानण्याची पद्धत अधोरेखित करणारी होती. त्याचा हा सिद्धांत व त्यावरील मानसोपचार पद्धती ही इतकी प्रत्ययकारी, अभिजात होती की ती universalize झाली. स्त्रियांच्या जननक्षमतेला प्राथमिकता देऊन त्यांच्यातील बाकी सर्व क्षमता व शक्यतांना त्याने विराम दिला होता!

या सर्वाला कडाडून विरोध झाला आणि त्याचे पर्यावसन स्त्रीवादी मानसोपचार केवळ तंत्रामध्ये अडकून न राहता स्त्रीवादी परिप्रेक्ष कायम कसे करेल, हे अधोरेखित करण्यामध्ये झाले.

मनोचिकित्सा व मानसोपचाराची स्त्रीवादी चिकित्सा (Feminist critique of Psychiatry, Clinical Psychology and Psychotherapy) : या चिकित्सेची सुरुवात याच काळात झाली. त्यामध्ये स्त्रीचळवळ, कृष्णवर्णीय चळवळ, समलिंगी व्यक्तींची चळवळ व इतर सामाजिक परिवर्तनाच्या चळवळींनी विचारलेले थेट प्रश्न आणि केलेली चिकित्सा यावर भर देणारी होती. आजही हा जैव वैद्यकीय परिप्रेक्ष (Bio medical perspective) घेऊन काम करणाऱ्या व्यक्ती, संस्था व संरचनांना स्त्रीवादी मानसशास्त्रज्ञ प्रश्नांकित करत आहेत.

त्यातील ठळक वादाचे मुद्दे म्हणजे निदानाची पद्धत (diagnosis), उपचाराची पद्धत (Curative or therapeutic process), औषधोपचाराची पद्धत (prescription practice), त्यातील पुरुषी वर्चस्व, लैंगिक अत्याचाराची शक्यता व पुरुषप्रधानता हे होते. बहुतांश मानसोपचारतज्ज्ञ व चिकित्सा मानसशास्त्रज्ञ हे पुरुष होते व उपचार घ्यायला येणाऱ्या स्त्रिया या अतिशय vulnerable होत्या. 'The rapist can be' the rapist' असे उद्गार त्या वेळेला काढले गेले. (ज्या केसेसमध्ये असे घडले तिथे. हे सर्व पुरुषतज्ज्ञांना लागू होते असे नाही) अशा अत्याचारांना बळी पडलेल्या स्त्रिया, स्त्री संघटनांकडे गेल्या व वैद्यकीय प्रशासन प्रणालीच्या चौकशीनंतर काही तज्ज्ञांचे लायसन्स काढून घेतले गेले. हा मनोचिकित्सक विरुद्ध रुग्ण/क्लाइंट यातील उतरंडीला बसलेला चाप होता आणि त्यातील शोषणाला मिळालेली जबरदस्त थप्पड होते.

पुढच्या काळात त्यामुळे स्त्रीवादी मानसोपचार पद्धती, ज्या स्त्रीकेंद्रीत होत्या व लिंगभाव विकासाची जाणीव ठेवणाऱ्या होत्या, या नव्याने प्रस्थापित झाल्या. याचं एक उगमस्थान तेव्हाच्या स्त्री चळवळीतील Consciousness Raising groups हेही होते (पुढच्या लेखात यावर अधिक माहिती मिळेल)

संशोधनावरील स्त्रीचळवळीचा परिणाम : मानसशास्त्रीय संशोधनाची स्त्रीवादी चिकित्सा काय सांगते : खरं तर इथे मानसशास्त्राच्या सर्व शाखांचे अवलोकन करणे आवश्यक आहे. पण त्याचा आवाका खूपच मोठा असल्यामुळे एक छोटेसे गोळाबेरीज असे निष्कर्ष मांडते. मानसशास्त्र हे शास्त्र कायमच एक संख्यात्मक आणि पठडीबाज शास्त्र राहिलेले आहे. प्रयोगांच्या आधारे निष्कर्ष काढणे असे त्याचे पद्धतीशास्त्र आहे. केवळ १९७५-१९९० हा कालखंड नव्हे तर सुरुवातीपासूनच, बहुसंख्य प्रयोग हे पुरुषांवर केले जायचे आणि निष्कर्ष मात्र सर्वांकरता वापरले जायचे! गुणात्मक संशोधन पद्धती ही प्रमुख प्रवाही मानसशास्त्राने कधीच महत्त्वाची मानली नाही. संशोधकाचा sexist approach, sexist भाषा आणि पुरुषप्रधान विचार या सगळ्या गोष्टींचा परिणाम मानसशास्त्रातील संशोधन व त्याच्या निष्कर्षांवर झाला आहे. अशा नोंदी Pepleau, Conrad, Unger यांनी केलेल्या आहे.

एक महत्त्वाचे उदाहरण म्हणजे मातृत्वावरील प्रमुख प्रवाही मानसशास्त्रातील अभ्यास. याला पुढे deficient model or mother blaming research असे संबोधले गेले. आजार, वर्तनातील समस्या तसंच मुलांमधील विविध व्याधी, समायोजनाची कमतरता अशा सर्व प्रकारच्या नकारात्मक प्रक्रियांकरता मातांना दोष दिला गेला आणि खास करून नोकरी करणाऱ्या मातांना. स्त्रीवादी मानसशास्त्रज्ञांच्या संशोधनाने मात्र दाखवून दिले की नोकरी करणाऱ्या माता केवळ काही काळ मुलांपासून दूर जातात व मुलांकडे पूर्ण दुर्लक्ष त्या निश्चितच करत नाही. (It is maternal absence not maternal deprivation) (पुढच्या लेखात यावर अधिक विस्ताराने माझ्या पीएच.डी.च्या प्रबंधातील काही भाग सविस्तर लिहिन जो पाश्चिमात्य कामाबरोबरच भारतीय डेटावर आधारित आहे. अर्थातच या कालखंडानंतरच्या काळातला आहे) बालसंगोपनातील वडिलांची भूमिका तसंच संगोपनामध्ये सर्व कुटुंबाचा सहभाग, नोकरी करणाऱ्या स्त्रियांकरिता कामाच्या ठिकाणी आणि बाहेर स्वस्त आणि सुरक्षित पाळणाघरे उपलब्ध नसणे, असे अनेक गुंतागुंतीचे मुद्दे स्त्रीवादी मानसशास्त्रीय अभ्यासातून त्या काळात उपस्थित केले गेले.

Visibilizing the Invisible Foremothers of Psychology: मानसशास्त्रातील अभिजात महिला शास्त्रज्ञांना पटलावर आणणे: डॉक्टर सिग्मंड फ्रॉइडची मुलगी असूनही ॲना फ्राईडचे काम दुर्लक्षित राहिले. तसंच फ्राईडच्या सिद्धांकनावर १९७० च्या दशकात व त्यानंतर काम केलेल्या कॅरन हॉर्न आणि मेलनी क्लाईन यांचेही काम तसे दुर्लक्षितच राहिले. थेलमाथर्स्टन हिने लुईलियो नथर्सटन बरोबर मानसशास्त्रीय चाचण्यांवर मूलभूत काम केले असे असताना हे काम थर्स्टन व थर्स्टन या पती-पत्नीचे आहे हे बहुतांश अभ्यासकांना माहीतच नाही! कारण तिच्या कामाची वेगळी नोंद घेतलीच गेली नाही!

आधीच्या काळातल्या अशा अनेक विस्मृतीत गेलेल्या अभिजात महिला मानसशास्त्रज्ञांचा शोध व त्यांच्या कामाची दखल या कालखंडात घेतली गेली. उदाहरणार्थ मेरी कॅलकिन्स जी एपीएची पहिली महिला प्रेसिडेंट होती. मग रेटवॉल्श मानसशास्त्रातील पहिली पीएच.डी. मिळालेली महिला. मामी क्लार्क, पहिली कृष्णवर्णीय अमेरिकन महिला जिला मानसशास्त्रामध्ये पीएच.डी. मिळाली इत्यादी, इत्यादी.

स्त्रीवादी मानसशास्त्र व लिंगभावाच्या मानसशास्त्राचे अध्यापन व अध्ययन : युरोपियन देशात व अमेरिकेत असे अभ्यासक्रम याच कालखंडात सुरू झाले. अमेरिकेतील अनेक विद्यापीठात स्वतंत्रपणे स्त्रीवादी मानसशास्त्र तसंच स्त्री अभ्यासामध्ये स्त्रीवादी मानसशास्त्र असे दोन्ही प्रकारचे अभ्यासक्रम जोमाने चालू झाले. इंग्लंड, फ्रान्स, इटली, जर्मनी याही देशात अशाच प्रकारचे अभ्यासक्रम सुरू झालेले दिसतात. 

याशिवाय वंश आणि लिंगभाव, लैंगिकता आणि लिंगभाव, या सर्व संकल्पनांचा व त्यांच्याशी निगडित, उद्भवलेल्या प्रश्नांचाही अंतर्भाव आपल्याला अभ्यासक्रमामध्ये केलेला दिसून येतो.

१९७० च्या दशकापासून १९९० पर्यंत, जरी पाश्चिमात्य जगात, अशी स्त्रीवादी मानसशास्त्राची उत्तम सुरुवात झाली असली तरी आजही स्थिती अशी आहे की, आजही तेथील प्रमुख प्रवाही मानसशास्त्रात मात्र पुरुषप्रधान चिरेबंदी कायम राहिलेली आहे! Mainstream Psychology in the developed world has remained moribund, positivist and empirical.

'Feminist Psychologists work at the margins of the discipline'!

आता भारतातील याच काळातली परिस्थिती काय होती ते पाहू या : भारतामध्ये स्त्री चळवळीचा रेटा आणि स्त्री अभ्यासातील काम हे एकीकडे चालू असताना व पाश्चिमात्य जगात स्त्रीवादी मानसशास्त्राची मुहूर्तमेढ रोवली गेली असतानासुद्धा प्रमुख प्रवाही मानसशास्त्राने स्त्रीप्रश्न आणि स्त्रीवादी भूमिका आणि परिप्रेक्ष यांच्याकडे या काळात संपूर्ण दुर्लक्ष केलेले दिसते. Towards Equality Report १९७५ मध्ये प्रकाशित झाला. १९८२ मध्ये Indian Association for Women's Studies ची स्थापना झाली.

स्त्री अभ्यासावरची पहिली परिषद १९८१ मध्येच भरवली गेली. स्त्री प्रश्नावर काम करणाऱ्या स्वयंसेवी संस्था तसंच संघटनांच्या कामाला १९७५ च्या दशकात वेग प्राप्त झाला आणि काही संस्था नव्याने सुरू झाल्या.

या पार्श्वभूमीवर प्रमुख प्रवाही मानसशास्त्रात मात्र या कशाचेही पडसाद उमटलेले दिसत नाहीत. Indian Council of Social Science Research ने प्रकाशित केलेली मानसशास्त्राच्या संशोधनावरील सर्वेक्षणे असं दाखवतात की त्यामध्ये स्त्रीप्रश्न किंवा लिंगभावावर काम आणि संशोधन यांची दखल घेतलेली दिसत नाही. कारण स्त्रिया व स्त्रियांच्या कौटुंबिक प्रश्नांवर काम झालेले होते पण ते स्त्रीवादी दृष्टिकोन किंवा परिप्रेक्ष्यातून निश्चितच नव्हते! (ICSSR Surveys on Research in Psychology, 1969, 1981, 1988).

याची कारणमीमांसा पुढे करू या.

स्त्रीवादी मानसशास्त्र व लिंगभावाच्या मानसशास्त्राचे अध्ययन व अध्यापन: पाश्चिमात्य जगात जरी याच कालखंडात या दोन्ही गोष्टी सुरू झालेल्या असल्या तरी भारतात मात्र त्याचे प्रतिबिंब दिसलं नाही. प्रमुख प्रवाही मानसशास्त्रात महिला व मुलांवरील अभ्यास व संशोधनाला मुळात फारसे केलेले नव्हते आणि त्याची मांडणी ही स्त्रीवादी पद्धतीने होणं दुरापास्त होतं. स्त्रीवाद, स्त्रीवादी मानसशास्त्र यामध्ये राजकीय विचार व कृतीही समाविष्ट आहे. प्रमुख प्रवाही मानसशास्त्राने सततच (apolitical) अराजकीय असण्याची भूमिका घेतलेली होती/आहे.

प्रमुख प्रवाही मानसशास्त्रातील विचार आणि व्यवहाराची चिकित्सा करताना ज्या थोड्या फारच स्त्रीवादी मानसशास्त्र भारतामध्ये काम करतात, त्या आम्ही सर्वजणींनी (यू विंध्या, भार्गवी दावर, शालिनी भारत, मी स्वतः) ही चिकित्सा अतिशय काटेकोरपणे केली आहे. ती अशी : अराजकीय म्हणण्यातले जे पॉलिटिक्स आहे ते समजून घेणे इथे क्रमप्राप्त आहे.

सर्व सामाजिक शास्त्रांसारखेच मानसशास्त्रसुद्धा एक वसाहतवादी शास्त्र आहे. त्याची सुरुवात भारतामध्ये १९१५ मध्ये झाली. त्यातील सर्व विचार व व्यवहार सुरुवातीच्या काळात युरोप आणि अमेरिकेतून आलेला होता. प्रशिक्षण घेणारे बहुतांश मानसशास्त्रज्ञ हे पुरुष होते, उच्चवर्गीय व उच्चवर्णीय होते. १९७५ नंतरच्या कालखंडात जरी महिला या विषयाच्या अध्यापन, अध्ययन, संशोधन व उपचार शाखांमध्ये आल्या तरी त्याही बहुतांशी उच्चवर्गीय, उच्चवर्णीय होत्या. अशा ह्या विशेषाधिकार(privilege) प्राप्त असलेल्या समूहाने 'अराजकीय' भूमिका घेतली तर त्यात नवल ते काय! (अराजकीय म्हणजे स्थितीप्रधान, status quoist, उतरंड, असमानता कायम ठेवणारी!)

आजही फारच कमी विद्यापीठांमध्ये आणि फारच कमी प्रमाणात स्त्रीवादी मानसशास्त्र, स्त्रीवादी मानसोपचार पद्धती यावरचे अभ्यासक्रम चालवले जातात. कारण त्यात जात, वर्ग, लिंगभाव अधोरेखित केले जाते व व्यवस्थेला प्रश्न विचारले जातात!

भारतामधील या काळातील मानसोपचार आणि मनोचिकित्साही जरी मुळं धरत असली व जनसामान्यांमध्ये थोड्याफार प्रमाणात पोहोचलेली असली तरी त्यामध्ये तांत्रिक बाबी जास्त होत्या आणि ती सर्वदूर पसरली होती असे मानता येणार नाही. NIMHANS संस्थेची स्थापना १९७४ मध्ये झालेली होती व तेथे अभ्यासक्रमही सुरू झाले होते. पण १९९० पर्यंत निश्चितच या शाखेची भूमिकाच मुळात कठोरपणे जैववैद्यकीय (biomedical) राहिलेली दिसते. त्यामुळे स्त्री चळवळीच्या रेट्यामुळे जशी पाश्चिमात्य जगात स्त्रीवादी मानसोपचार पद्धती विकसित झाली तसे भारतात व्हायला बरीच वर्षं जावी लागली!

व्यवहार : Decolonial मानसशास्त्रज्ञांच्या मते १९१५ पासूनच भारतातील मानसशास्त्रज्ञांसमोर दोन पर्याय व पेच होते: पाश्चिमात्य मानसशास्त्राचे अंधानूकरण व स्वीकार करणे किंवा ज्याला रूढार्थाने भारतीय मानसशास्त्र असे म्हणता येईल, ते स्वीकारणे. एकीकडे, पाश्चिमात्य मानसशास्त्र हे वसाहतवादाचे सर्व नकारात्मक पैलू घेऊन आलेले होते तर जे भारतीय तत्त्वज्ञान व्यवहार व जीवनाशी निगडित असे मानसशास्त्र विकसित झालेले होते तेसुद्धा खऱ्या अर्थाने (पान २२ वर)

(पान १९ वरून) भारतातील सर्व वैविध्य (धर्म, जाती, भाषा, प्रदेश, समूह) एकसंधपणे स्वीकारत होते असे नव्हते! (हा पेच आजही कायम आहे. 

वैश्विक असे नियम आणि विशिष्ट जीवन जगणाऱ्यांचे वर्तन, यातील कोणते तरी एक कसे स्वीकारता येईल? Universal v/s specific/ particular आणि जागतिकीकरणाच्या नंतरच्या काळामध्ये वैश्विक विरुद्ध विशिष्ट अशा बायनरीसुद्धा मोडून पडलेल्या आहेत!)

याहीपेक्षा अजून गुंतागुंतीचे होते ते म्हणजे पाश्चिमात्य मानसशास्त्रातील सिद्धांत व मांडणीमधील युरोसेंट्रीक असा वरचष्मा! भारतीय प्रमुख प्रवाही मानसशास्त्र जिथे पुरुषप्रधान होते तिथे पाश्चिमात्य मानसशास्त्र हे श्वेतवर्णीय पुरुषप्रधानतेने रचलेले होते (संस्थात्मक स्वीकार) स्त्री अभ्यास व स्त्री चळवळीशी निगडित संस्था आणि परिषदांनी जरी महिला संशोधक, अभ्यासक, कार्यकर्त्या यांचा आपल्या कामांमध्ये समावेश केलेला असला तरी प्रमुख प्रवाही मानसशास्त्रात मात्र या कालखंडात असे काहीही झालेले दिसत नाही.

मानसशास्त्रातील तीन प्रमुख राष्ट्रीय व्यावसायिक संस्था म्हणजे Indian Association of Applied Psychology (१९६२) Indian Association of Clinical Psychology (१९६८) National Academy of Psychology(१९८९). या तिन्ही संस्थांमध्ये स्त्रियांवरील किंवा लिंगभावावरील संशोधनाकरता जसं पाश्चिमात्य राष्ट्रीय संस्थांमध्ये स्वतंत्र योजना केलेली आहे तशी आजतागायत झालेली नाही. स्त्री अभ्यासातील संस्थांबरोबर काही देवाणघेवाणही दिसत नाही पण आमच्यासारखे काही अभ्यासक जे मानसशास्त्र आणि स्त्री अभ्यास या दोन्हीमध्ये काम करतात, आम्ही व्यक्ती म्हणून या दोन्हीशी जोडलेल्या आहोत, तेही १९९० नंतर (यू विंध्या, अनिता घई, भार्गवी दावर, साधना नातू)

हा या कालखंडाचा घेतलेला धावता आढावा आहे. स्त्री चळवळीमध्ये या काळात जगभरात तसंच भारतात अनेक प्रश्न उठवले गेले पण ज्या प्रमाणात समाजशास्त्र, अर्थशास्त्र, मानववंशशास्त्र, राज्यशास्त्र या सामाजिक शास्त्रात १९७५ च्या स्त्री चळवळीच्या रेट्याचा एक जोरकस परिणाम दिसतो तसा मानसशास्त्र या विषयावर १९९० पर्यंत तरी कमीच दिसतो असं म्हणावं लागेल.

डॉ. साधना नातू, पुणे 

संदर्भांसाठी संपर्क : sana.psychologist@gmail.com

(प्राध्यापक व विभाग प्रमुख मॉडर्न महाविद्यालय गणेशखिंड, स्त्रीवादी मानसशास्त्रज्ञ, संशोधक, कार्यकर्ती, अभ्यासक, स्वयंसेवी संस्थांच्या सल्लागार, POSH समीतीतज्ज्ञ)